Тема.   ФигыльлЩрне кабатлау

 

Максат УкучыларныЈ фигыль турындагы белемнЩрен ныгыту, гомумилЩштерЇ, фигыльлЩрне сййлЩмдЩ дйрес кулланырга ййрЩтЇ;сййлЩм теллЩрен ЇстерЇ; белем         »Щм тЩрбия биргЩн мЩктЩпкЩ ихтирам »Щм горурлану хислЩре тЩрбиялЩЇ. –и»аз НЩсыйхЩт (Р. ФЩхретдин)

МЩктЩп турында укучыларныЈ иншалары, фотокарточкалар, рЩсемнЩр, мЩкальлЩр китабы, карточкалар, магнитофон.

 

Тактада  Гыйлем – кЇЈел кЇзен ачар, наданлык – караЈгылыкны бетерер. КешелЩрнеЈ ййзенЩ нур,кЇЈеллЩренЩ шатлык китерер. Ашлыклар йчен яЈгыр никадЩр кирЩкле булса, адЩм баласы йчен дЩ гыйлем шул рЩвештЩ кирЩклЩдер.

 

Ризаэтдин ФЩхретдин

 

1 Кереш йлеше

 

ДЩреснеЈ темасы, максаты, эш тЩртибе белЩн таныштыру.

Тактада язылган Р. ФЩхретдин сЇзлЩрен укып чыгу, мЩгънЩсен аЈлату.

Укытучы.

-  Ни йчен безнеЈ дЩрес нЩкъ менЩ шушы сЇзлЩр белЩн башланып китЩ?

       Укучылар —авабы. Гыйлем турында сййлЩшЩбез икЩн, ул - уку, белем алу, гыйлемле булу дигЩн сЇз.  БезнеЈ белем оябыз - мЩктЩбебезнеЈ  быел юбилее – аЈа 50 яшь тула.

Укытучы  ДимЩк, без бЇген сезнеЈ белЩн фигыльлЩр темасын мЩктЩп темасы белЩн бергЩ Їреп барачакбыз. Фигыль  - безнеЈ сййлЩмебездЩ иЈ кЇп кулланыла торган сЇз тйркеме. МЩктЩп тормышы да алардан башка була алмый.

 

2 Тйп йлеш

ТйркемнЩрдЩ эш (“ЗирЩклЩр”, “Тапкырлар”, “БелемлелЩр”)

 

А) ФигыльлЩр кулланып, мЩктЩбебез турында кечкенЩ хикЩялЩр тйзеп сййлибез.

1 нче тйркем – ЇткЩн заманда (тарихы)

2 нче тйркем – хЩзерге заманда (бЇгенгесе)

3 нче тйркем – килЩчЩк заманда (килЩчЩге)

УкучыларныЈ —аваплары тыЈлана.

      1 нче тйркем. БезнеЈ мЩктЩбебез 1954 нче елда тйзелгЩн. Беренче директоры БикчЩнтЩев Г. Д.булган. Ул мЩктЩп белЩн 1954-1962 нче елларда —итЩкчелек иткЩн. Беренче тапкыр соЈгы кыЈгырау бЩйрЩме 11 укучы йчен булган. Быел безнеЈ мЩктЩп укучылары район »Щм шЩ»Щр олимпиадаларында 32 призлы урын алды.

2 нче тйркем. БЇгенге кйндЩ мЩктЩптЩ 1011 укучы укый,  65 укытучы укыта. МЩктЩбебез 2 сменада эшли. Без тйрле фЩннЩрдЩн тирЩн белем алабыз, тЇгЩрЩклЩргЩ бик телЩп ййрибез. КитапханЩдЩ кызыклы китаплар укыйбыз. АшханЩдЩ тЩмле ризыклар белЩн сыйланабыз. БЩйрЩмнЩрдЩ кЇЈелле кичЩлЩр ЇткЩрЩбез.

3 нче тйркем. КилЩчЩктЩ безнеЈ мЩктЩбебез тагын да зуррак уЈышларга  ирешер. Укучыларыбыз республика »Щм дйнья олимпиадалары »Щм ярышларында катнашыр »Щм —иЈЩр.

НЩти—Щ ясау. ФигыльлЩрнеЈ ничЩ заман формасы бар? Кайсы фигыль тйркемчЩлЩре генЩ заман категориясен ала? (ХикЩя »Щм сыйфат фигыльлЩр)

 

Щ) Фигыль тйркемчЩлЩре турында алган белемнЩрен искЩ тйшерЇ.

ТйркемнЩрдЩ эш. Тйрле фигыль тйркемчЩлЩре кулланып, кечкенЩ кЇлЩмле хикЩялЩр тйзЇ.

1 нче тйркем – Беренче укытучым.

2 нче тйркем – МЩктЩбем горурлыгы.

3 нче тйркем – Яраткан фЩнем.

НЩти—Щ ясау. ФигыльлЩр ничЩ тйркемчЩгЩ бЇленЩ? Затланышлы »Щм затланышсыз фигыльлЩрне санап чыгу. 

Б) МЩктЩп турында шигырь укыла, укучылар фигыльлЩрне язып баралар, тйркемчЩлЩрен билгелилЩр.

Кайчан гына син, мЩктЩбем,

Кабул иттеЈ кочагыЈа

ХЩреф танып, укый – яза

Белми идек ул чагында.

Дустыбыз булды Щлифба

ДЩфтЩрлЩр, калЩм, партабыз

Белем биргЩн мЩктЩбебезне

ХйрмЩтлибез, яратабыз.

Туган телнеЈ матурлыгын,

Бйеклеген, гадилеген

АЈларга да син ййрЩттеЈ

ХалкыбызныЈ да»илыгын.

Нык канатлар кирЩк безгЩ

Тормыш ЇрлЩрен менЩргЩ

Зур ЇскЩч син мЩктЩбебезне

ХйрмЩткЩ, данга кЇмЩргЩ.

 

В) Белем турында мЩкальлЩр, ЩйтемнЩр ЩйтЇ, фигыльлЩрне табу.

 

Г) “КЇЈелле тЩнЩфес” (“Дйньяда иЈ матур ил “ —ыры башкарыла)

 

Д) Карточкалар белЩн эш. Фигыль юнЩлешлЩрен дйрес билгелЩЇ.

НЩти—Щ ясау.

 

Е) Боерык фигыльлЩр кулланып, мЩктЩптЩ Їз – ЇзеЈне тоту кагыйдЩлЩрен ЩйтергЩ.

 

Ж)”Фигыль“ темасына тестлар.

1.ФигыльгЩ туры килгЩн билгелЩмЩне кЇрсЩтегез.

А) предметныЈ билгесен белдерЩ;

Б) предметны белдерЩ

В) предметныЈ эшен, хЩрЩкЩтен белдерЩ

2 Кайсы фигыль юнЩлешенеЈ кушымчасы юк?

А) кайтым

Б) тйп

В) уртаклык юнЩлеше.

3 Кайсы юнЩлештЩ ЇтЩЇче эшне кем белЩндер бергЩлЩп эшли?

А) тйп

Б) тйшем

В) уртаклык

4 Затланышлы фигыльлЩр.

А) хЩл ф., исем ф., боерык ф.

Б)хикЩя, боерык, шарт ф.

В) хикЩя, боерык, инфинитив.

5 Киек казлар оча кЇктЩ,

ТЇшлЩренЩ —иллЩр урала (ШнЩс Исхаков)

Бу шигырь юлларында фигыльлЩр нинди —ймлЩ кисЩге булып килгЩн? 

А) ия

Б) хЩбЩр

В) тЩмамлык

6 –ЩмилнеЈ кайтуын ата – анасы тЇземсезлек белЩн кйтЩ иде. (Нур ШхмЩдиев) Кайтуын фигыле нинди —ймлЩ кисЩге булып килгЩн?

А)ия

Б) хЩбЩр

В) тЩмамлык

7 Кайтты, бирде, алды. ФигыльлЩрнеЈ зат – санын билгелЩргЩ.

А) 2 зат, б.с.

Б) 3 зат, б.с.

В) 2 зат, к.с.

8 Шарт фигыль нЩрсЩ белЩн тйрлЩнми?

А) зат – сан

Б) заман белЩн

В) барлык – юклык

9 Кагу – сугу, ару – талу – ясалышлары ягыннан бу фигыльлЩр

а) тамыр

б) парлы

в) кушма

10 КиемеЈЩ карап каршы алалар,

АкылыЈа карап озаталар. (МЩкаль)

Болар мЩгънЩлЩре буенча нинди фигыльлЩр?

А) синоним

Б) антоним

В) омоним

 

3 ДЩрескЩ нЩти—Щ ясау

 Фигыль турында нЩрсЩлЩр белдек?

 

Тактадагы —ймлЩлЩрдЩн фигыльлЩрне табып, морфологик анализ ясарга. 2 укучы тактада эшли.

* 1-2 фигыльне барлык тйркемчЩлЩргЩ дЩ куярга.

 

4 ДЩрескЩ йомгак ясау

 ТйркемнЩрнеЈ эшен бЩялЩЇ, Їз – ЇзеЈЩ билгелЩр кую.

 

5 ий эше.

 КагыйдЩлЩр дЩфтЩрен тулыландырырга.

2-3 фигыльне барлык тйркемчЩлЩргЩ дЩ куярга.

 

ДЩреснеЈ темасы: КешенеЈ матурлыгы нЩрсЩдЩ?

                               (Ш. Еники. “Матурлык”хикЩясе)

Максаты: Укучыларга “Матурлык” хикЩясенеЈ идея эчтЩлеген ачу;

                 матурлык тйшенчЩсен аЈлату;

                 и—ади фикер ййртЇ сЩлЩтен ЇстерЇ;

                 ата – аналарга, йлкЩннЩргЩ карата хйрмЩт, ми»ербанлылык

                 хислЩре тЩрбиялЩЇ.

–и»азлау: Ш.Еники портреты, ЩсЩрлЩреннЩн китап кЇргЩзмЩсе, проектор,   

                 экран, мЩкальлЩр, шигырьлЩр.

 

ДЩрес барышы

    1.Оештыру моменты.

-         Укучылар, без сезнеЈ белЩн ТатарстанныЈ халык язучысы Шмирхан Еники и—атын ййрЩнЇне дЩвам итЩбез. Алдагы дЩреслЩрдЩ без аныЈ тормыш юлы, и—аты белЩн танышып ЇткЩн идек инде. Без аны хикЩялЩр  остасы дип атадык.Сез аныЈ нинди хикЩялЩрен яратып укыдыгыз?

-         “Бала”, “Кем —ырлады”, “Бер генЩ сЩгатькЩ”,”Курай”, “Матурлык” ...

-         ХикЩялЩрен искЩ тйшереп китик Щле, бу йзек кайсы ЩсЩрдЩн?

(Укучылар экранда язылган йзеклЩрне укыйлар, кайсы ЩсЩрдЩн икЩнен Щйтеп баралар)

-         Укучылар, бЇген без сезнеЈ белЩн язучыныЈ “Матурлык” хикЩясе буенча сййлЩшербез. ДЩресебезнеЈ исеме дЩ “КешенеЈ матурлыгы нЩрсЩдЩ?” дип атала. ДЩреснеЈ эпиграфы итеп халыкыбызныЈ акыллы сЇзлЩрен  алдым.

          Тышкы матурлыгыЈ белЩн мактанма,

         Эчке матурлыгыЈ белЩн мактан

                Матурлык кЇлмЩк белЩн сЩдЩфтЩ тЇгел,

               Оят белЩн ЩдЩптЩ

-         Без бу мЩкальлЩрнеЈ мЩгънЩлЩре турында дЩрес дЩвамында сййлЩшербез. ШсЩрнеЈ исеменЩ игътибар итик Щле, нЩрсЩ соЈ ул матурлык?

-         КешенеЈ тышкы кыяфЩте, матур киенЇ, табигатьнеЈ матурлыгы...

(АЈлатмалы сЇзлектЩн матурлык сЇзенЩ аЈлатма бирелЩ: матур, ягымлы, сййкемле, ЇзенЩ нык —Щлеп итЩ торган тышкы кыяфЩт; барлык матур, гЇзЩл, кЇЈелгЩ рЩхЩтлек бирЩ торган кЇренешлЩр)

-         Тышкы матурлык кына буламы?

-         КЇЈел матурлыгы, эчке матурлык та була.

-         ДимЩк, бу ЩсЩрнеЈ тйп темасы – кешелЩрнеЈ эчке матурлыгы, кЇЈел сафлыгы турында икЩн. ШйдЩгез, ЩсЩрнеЈ кыскача эчтЩлеген искЩ тйшереп алыйк Щле.

(Укучылар кыскача гына эчтЩлекне искЩ тйшерЩлЩр)

-          Язучы ЇзенеЈ ЩсЩрен “Матурлык” дип атый. ШйдЩгез, укучылар, ЩсЩрдЩн матурлыкны эзлибез.

-         Язгы табигатьнеЈ матурлыгы, шЩкертлЩрнеЈ Їзара мйнЩсЩбЩтлЩренеЈ матурлыгы, БЩдретдиннеЈ Щти - ЩнисенЩ, бабасына булган хйрмЩте, тйп геройныЈ кЇЈел матурлыгы, укуга, китап – дЩфтЩрлЩренЩ булган сак караш...

-         ДимЩк, матурлык кЇп тйрле була икЩн, без бЇген шул турыда сййлЩшербез.

Экранда  матурлык  дигЩн язу чыга.

-         Тйп герой БЩдретдингЩ характеристика бирик Щле.

-         Ул тырыш, чыдам,  киЈ кЇЈелле, кунакчыл, Щти - ЩнисенЩ хйрмЩт белЩн карый...

(Укучылар —авапларын ЩсЩрдЩге йзеклЩр белЩн дЩлиллЩп баралар, экранда БЩдертдингЩ хас сыйфатлар чыга).

-         БЩдретдин – шЩкерт.ШЩкерт ул укучы дигЩн сЇз. Сез дЩ укучылар. Сез нинди шартларда яшисез дЩ, БЩдретдин нинди шартларда яшЩгЩн? БЩдретдингЩ хас нинди сыйфатлар бар сездЩ? ®зегез белЩн чагыштырып карагыз Щле.

-         ШсЩрдЩ шушы матурлыкка нЩрсЩ каршы куела?

-         Ямьсезлек. (Экранда чыга)

(АЈлатмалы сЇзлектЩн ямьсезлек сЇзенЩ аЈлатма бирелЩ: кЇЈелсезлек, шыксызлык, тупаслык, матурлыгын —ую, ямьсез хЩлгЩ килЇ)

-         ШсЩрдЩ нЩрсЩ ямьсез итеп бирелЩ?

-         БЩдретдиннеЈ йе, чЩчЩк авыруы аркасында зЩгыйфьлЩнеп калган Щнисе, карт бабасы, уку йчен шартларныЈ булмавы, кигЩн киемнЩре...

Экранда борынгы йй кЇренеше кЇрсЩтелЩ.

-         ЛЩкин беренче карашка ямьсез булып кЇренгЩн бу кЇренешлЩр Щкрен генЩ нЩрсЩгЩ алышына?Ул йенЩ кайткач Їзен ничек тота?

Укучылар БЩдретдиннеЈ Щтисе белЩн ничек кЇрешЇлЩре, ЩнисенЩ, бабасына мйгамЩлЩсе турында сййлилЩр.

-         БЩдретдиннеЈ ЩнисенЩ булган карашы нинди очракларда кЇренЩ? ШсЩрдЩн табып укыйк Щле.

Укучылар табып укыйлар. Ана белЩн бала арасындагы матур мйнЩсЩбЩтне тасвирлаган юлларны магнитофон язмасыннан тыЈлыйлар.

-    БЩдретдингЩ тагын нинди матур сыйфатлар йстЩлде?

-         Шти - Щнисен зурлау, хйрмЩтлЩЇ.

-         Экранга карыйк Щле , укучылар, нинди матур сЇзлЩр язылган анда?

             Ата – анасын зурлаган бала бЩхетле булыр

-         Укучылар, БЩдретдиннеЈ Щнисе авыру аркасында гариплЩнеп кала, лЩкин ЩнилЩрне матурга, ямьсезгЩ, яшькЩ, картка бЇлЩлЩрме? єич юк. Роберт МиЈнуллинныЈ “Шнием, кЇз нурым!” дигЩн шигырен тыЈлап карыйк Щле.

            ШнкЩсен бик телЩсЩ дЩ

            Сайлап алалмый кеше.

            Аны безгЩ ходай бирЩ

            Ул фЩкать ходай эше

                               ШнкЩй ул чит – ят булалмый

                               Газиз генЩ булала!

                               БезнеЈ йчен ул – Ила»и,

                               БезнеЈ йчен ул – Алла!

            ШнкЩй ул ямьсез булалмый,

            ГЇзЩл генЩ булала!

            ШнкЩеЈЩ мЩхЩббЩтле,

            МЩрхЩмЩтле бул, бала!

                              ШнкЩй кЇЈеле, »ай, сизгер –

                              Барсын да белЩ бит ул...

                              ШнкЩйне сайлап алмыйлар

                              БердЩнбер генЩ бит ул!

-         Укучылар, БЩдретдиннеЈ ЩнисенЩ уйнап кЇрсЩткЩн кйен тыЈлап карыйк Щле.

Бер укучы скрипкада “Салкын чишмЩ” кйен уйный.

-         ДимЩк, ямьсезлекне нЩрсЩ —иЈде?

-         Матурлык.

-    Нинди матурлык?

-         КЇЈел матурлыгы .

Экрандагы мЩкальлЩрне укыйбыз.

           Тышкы матурлыгыЈ белЩн мактанма,

           эчке матурлыгыЈ белЩн мактан.(МЩкаль)

 

           Матурлык кЇлмЩк белЩн сЩдЩфтЩ тЇгел,

          Оят белЩн ЩдЩптЩ.                    (МЩкаль)

ШсЩргЩ якынча нЩти—Щ ясала.

-         Укучылар, без бйтенебез дЩ матур булырга яратабыз, киемнЩрез дЩ, чЩчлЩребез дЩ матур. Татар халкында  тагын бер мЩкаль бар:”КиемеЈЩ карап каршы алалар, акылыЈа карап озаталар”. Эчке матурлыкка игътибар  иткЩнегез бармы сезнеЈ? Уйлагыз Щле,сез матурмы? Без кайчан матур  булабыз?

УкучыларныЈ —аваплары.

-         Шнисе БЩдретдин белЩн горурлана. Ни йчен горурлана ул аныЈ белЩн? БЩдретдин горурланырлык шЩкерме? БезнеЈ белЩн ЩнилЩребез горурланамы?

-         ДимЩк, ЩсЩр тагын кемнЩр турында?

-         ШнилЩр турында.

            Яктылык – кояш янында,

            Яхшылык - Щни янында  (экранда)

-         ШнилЩр турында нинди ЩсЩрлЩр укыганыгыз бар?

-         “ич кыз”, “Ана”, “ФЩридЩнеЈ туган кйне”...

-         Шушы хикЩяне искЩ тйшерик Щле.

Чагыштырабыз.

Берсе – ояла, хурлана, икенчесе – горурлана, ярата, хйрмЩт итЩ.

-         ШнилЩр турында шигырьлЩр, мЩкальлЩр алып килергЩ иде, кемнЩн башлыйбыз.

Укучылар ЩнилЩр турында шигырьлЩр, мЩкальлЩр сййлилЩр.

Ана куены туннан —ылырак.

Ана —ылысы – кояш —ылысы.

Ата – ананы тыЈлаган адЩм булган, тыЈламаган ЩрЩм булган.

-         Укучылар, сезнеЈ алдыгызда “Ата – ана хаклары”дигЩн китапчык ята. Танышып чыгыйк Щле.Кайсы юлларны кычкырып укып бирЩсегез килЩ?(Укучылар укыйлар)

1 укучы Ф.ЯруллинныЈ “Калыйк вакытында сорап” дигЩн шигырен сййли.

Озын – озын, нЩрсЩ озын?-                              

Озын – озын бЩхет юлы.

®з бЩхетенЩ бара кеше                              

Кайвакытта гомер буе.                   

      Олы –олы нЩрсЩ олы?

      Ата – ана хакы олы.

      Онытмасын иде кеше

      ®лгЩнчегЩ кадЩр шуны.

Авыр – авыр, нЩрсЩ авыр?

Авыр – аналар каргышы.

Бу каргышны алганнарны

КйтЩ Сак – Соклар язмышы.

      Ерак – ерак, нЩрсЩ ерак?

      ®ткЩннЩргЩ юллар ерак.

      Ата – ана фатихасын

      Калыйк вакытында сорап.

-ДЩрескЩ нЩти—Щ ясыйбыз.Ш.ЕникинеЈ “Матурлык” хикЩясе безне нЩрсЩгЩ ййрЩтЩ?

Укучылар Їз фикерлЩрен ЩйтЩлЩр.

Бала белЩн ана арасында булган мЩхЩббЩт матурлыгы, йлкЩннЩргЩ хйрмЩт, матурлыкны кЇрЩ белЇ ».б.ш.

БилгелЩр куела.

ий эше. 1)БЩдретдингЩ характеристика бирергЩ;

               2)”НЩрсЩ ул матурлык?”дигЩн темага кечкенЩ кЇлЩмле хикЩя тйзергЩ;

               3)ШнилЩргЩ багышланган мЩкаль, ЩйтемнЩр тупларга.

ДЩрес Салават башкаруында Р. МиЈнуллинныЈ “ШнкЩйнеЈ догалары” дигЩн —ыр белЩн тЩмамлана.

 

 

Тема:  ЧЩчЩклЩр мЩЈге сййлЩр...

         (Ш.РЩкыйповныЈ “ЧЩчЩклЩр сййли белЩ”повесте буенча)

Максат:  Ш.РЩкыйповныЈ “ЧЩчЩклЩр сййли белЩ”повестен йомгаклау;

ЩсЩр буенча фикер алышу барышында укучыларныЈ мйстЩкыйль фикер ййртЇ сЩлЩтлЩрен арттыру; укучыларда туган як »Щм аныЈ ка»арманнары белЩн горурлану хислЩре тЩрбиялЩЇ; сЩламЩт, тыныч  яшЩЇнеЈ Щ»ЩмиятенЩ игътибарны арттыру.

 

–и»азлау: Ш.РЩкыйповныЈ портреты, ЩсЩрлЩре, Бйек Ватан »Щм Шфган сугышы геройлары турында газета – журнал материаллары, чЩчЩклЩр, комьютер, мультимедиа, укучылар ясаган презентациялЩр.

ДЩрескЩ Щзерлек.

1 нче тйркем.”Советлар Союзы геройлары – безнеЈ якташларыбыз” – материал туплау, презентация ясау.

2 нче тйркем.”Батырлык кЇп тйрле ул...” – тыныч елларда »Щлак булган якташ солдатлар турында материал туплау.

Индивидуаль биремнЩр. Батырлык турында мЩкальлЩр, рЩсемнЩр.

ДЩрес тибы: БЩйлЩнешле сййлЩм ЇстерЇ, йомгаклау дЩресе.

ДЩрестЩ кулланылган метод »Щм алымнар: дЩреслек белЩн эш, презентациялЩр кЇрсЩтЇ, ЩЈгЩмЩ,сорауларга —аваплар бирЇ.

ДЩрестЩ кулланылган технологиялЩр:

М.МЩхмЇтовныЈ проблемалы укыту,мЩгълЇмати  технологиялЩр.

 

ДЩреснеЈ эпиграфы.

Батырлык ул – рухи матурлык...ШнЩ шуЈа кЇрЩ дЩ халкыбыз кеше кЇЈеленеЈ рухи бйеклеген югары бЩялЩгЩн.БатырларныЈ кылган изге гамЩллЩре, данлы исемнЩре ЩкиятлЩргЩ кЇчкЩн, —ырларга кергЩн. Шул олуг батырлык алдында безнеЈ чор кешелЩре генЩ тЇгел, килЩсе гасырларда яшЩЇчелЩр дЩ башларын иярлЩр Щле...

                                                                                                  Минтимер ШЩймиев

 

ДЩрес барышы.

1.  Оештыру йлеше.

0. 2.      АктуальлЩштерЇ.

Укытучы сЇзе.

- Укучылар, без ЩдЩбият дЩресендЩ Ш. РЩкыйповныЈ “ЧЩчЩклЩр сййли белЩ” дигЩн повестен ййрЩндек. ШдипнеЈ тормышы »Щм и—аты турында нЩрсЩлЩр белЩсез? АныЈ нинди ЩсЩрлЩрен укыганыгыз бар?

 - ШсЩр нЩрсЩ турында?

- Сугыш, батырлык турында.Советлар Союзы герое Барый ШЩвЩлиев турында.

- Сугыш, Їлем турындагы ЩсЩр булса да, автор повестьнеЈ исемен “ЧЩчЩклЩр сййли белЩ” дип атаган. Ничек уйлыйсыз, чЩчЩклЩр нЩрсЩ турында сййлЩр иде?

- ЧЩчЩклЩр сугышта батырлык кЇрсЩткЩн ир – егетлЩрнеЈ батырлыгы, аларга булган ихтирам турында сййлЩр иде.

- Шйе, укучылар, чЩчЩклЩр бЩйрЩмнЩрдЩ генЩ тЇгел, кайгылы вакытта да тирЩн хйрмЩт билгесе икЩн. МенЩ мин кулыма чЩчЩклЩр тотып торам. єЩр чЩчЩк бер генЩ батыр турында сййлЩсЩ дЩ, кешелЩр алар турында кЇбрЩк белерлЩр, тыныч тормышныЈ кадере турында кЇбрЩк уйланырлар иде.ЧЩчЩклЩр урынына без сййлибез бЇген, батырлар турында, батырлык турында.

-         Кем ул Барый ШЩвЩлиев ? АныЈ турында нЩрсЩлЩр белЩсез?    

- Без аЈарда нинди сыйфатлар кЇрдек? Бу сыйфатларны ул ЇзендЩ ничек тЩрбияли?

- Укучылар, ЩсЩрдЩ халкыбызныЈ гореф – гадЩтлЩрен чагылдырган йзеклЩр дЩ бар, шул юлларны табып укыйк Щле.

 - ДимЩк, ЩсЩр сугыш турында гына тЇгел, тыныч тормыш »Щм аныЈ кадере турында да икЩн.ЛЩкин шушы тынычлыкка капма – каршы рЩвештЩ нЩрсЩ башлана?

 - Сугыш.

Укучылар дЩреслектЩн табигатьнеЈ матурлыгын тасвирлаган »Щм сугышныЈ дЩ»шЩтле булуы турындагы юлларны табып укыйлар.Чагыштыралар, нЩти—Щ ясыйлар.

-         Барый ШЩвЩлиев – солдат.Ул сугышта нинди батырлык кЇрсЩтЩ?

1 укучы Барый ШЩвЩлиевнеЈ батырлыгы турында сййли.

0. ЯЈа  белемнЩрне ЇзлЩштерЇ.

-Укучылар, Барый ШЩвЩлиев батырлыгын, тарихчылар ЩйтЇенчЩ, 432 кеше кабатлавы билгеле. Араларында бер хатын –кыз - Римма Шерстнева »Щм ике яшЇсмер малай да бар. БезнеЈ республикадан 20 дЩн артык сугышчы кабатлый бу батырлыкны. КемнЩр турында ишеткЩнегез бар?

- Газинур Гафиятуллин, Хафиз Зарипов, Абдулла СЩлимов, Барый ШЩвЩлиев...

1 укучы Газинур Гафиятуллин турында сййли.

Укытучы.

-  ШлбЩттЩ, сугыш аяусыз. Ул беркемне дЩ аяп тормый. Сугыш дигЩн сЇз ЩйтЇ белЩн нЩрсЩ кЇз алдына килЩ?  КЇз яше, кайгы, бЩхетсезлек ...(слайд)  БезнеЈ ЇзебезнеЈ районнан да Щлеге дЩ»шЩтле  сугышта 10 меЈнЩн артык якташыбыз катнашкан.Шул китЇдЩн аларныЈ яртысыннан азрагы гына туган – ЇскЩн —ирлЩренЩ ЩйлЩнеп кайта алды. Без инде алдагы дЩреслЩрдЩ бу дЩ»шЩтле сугышта катнашкан ЇзебезнеЈ Щби – бабаларыбыз   яки туганнарыбыз  турында сййлЩштек. ХЩтер китабы »Щм “Алар —иЈЇ белЩн кайттылар” дигЩн китап белЩн дЩ таныштык.  Дошманга кЇрсЩткЩн батырлыклары йчен —йм»ЇриятебезнеЈ  200 дЩн артык кешесе иЈ югары мактаулы исемгЩ - Советлар Союзы герое исеменЩ лаек булдылар.ШуларныЈ 4 се безнеЈ районнан. МЩктЩбебез каршындагы геройлар аллеясында аларныЈ сыннары да бар. КемнЩр алар?

- ШкрЩм ВЩлиев, Петр Манаков, Иван Никитин, ФЩйзулла Ш»летдинов.(слайд)  

- –Щй буе аллея чЩчЩклЩргЩ кЇмелеп утыра, геройлар хйрмЩтенЩ утыртылган бу чЩчЩклЩр нЩрсЩ турында сййлЩр иде икЩн безгЩ?

 

Укучылар  ЇзлЩре ясаган презентациялЩр буенча 4 герой турында сййлилЩр.(слайдлар)

Бйек —иЈЇнеЈ 65 еллыгы якынлашуы турында сййлЩшЇ.

Физкультминутка.

4. Белем »Щм кЇнекмЩлЩрне ныгыту.

 Ф.Яруллин болай ди:

“Батырлык! НЩрсЩ соЈ ул батырлык? Газинурлар, Матросовлар шикелле кЇкрЩгеЈ

белЩн дошман амбразурасын каплаумы, ЩллЩ ЇзеЈ ач чакта соЈгы телем икмЩгеЈ белЩн бЇлешЇме? КешелЩр   тйрле - тйрле булган кебек, батырлык та кЇп тйрле шул”.

 Укучылар, бЇген без батырлык, геройлык турында сййлибез икЩн, тыныч вакытта

батырлык кЇрсЩткЩн якташ егетлЩребез турында да сййлЩмичЩ кала алмыйбыз.

  Тагын без кемнЩрнеЈ батырлыгы турында сййли алабыз?

1 укучы Альберт ШЩйхетдинов турында сййли.(слайдлар)

Укытучы.

- 1979 нче елда Совет гаскЩрлЩрен Шфганстан —иренЩ кертЩлЩр.Шушы кйннЩн башлап 1989 нчы елга кадЩр Шфган —ирендЩ совет халкыныЈ 15 меЈлЩп батыр улыныЈ чЩчЩктЩй гомере йзелде. Шфган сугышы тЩмамланды, лЩкин аналарныЈ кЇз яшьлЩре бЇгенгЩчЩ кипми, Щ ййрЩклЩрдЩге авыр яра гомер буе тйзЩлмЩячЩк.Ш Татарстан бу сугышта 257 егетен югалтты.  Шфган сугышын онытырга безнеЈ хакыбыз юк. АзнакайныЈ 250 дЩн артык ир – егете Щфган сугышында катнашты.10 елдан артыкка сузылган бу сугышта без дЩ 6 егетебезне югалттык. 15 нче февраль – совет гаскЩрлЩрен  Шфганстаннан чыгарган кйн. Без бЇген аларны да искЩ алырга тиеш. КаберлЩре йстендЩге чЩчЩклЩр  алар турында нЩрсЩ сййлЩр иде икЩн?

 

2 укучы Николай КандауровныЈ батырлыгы белЩн таныштыра.(слайдлар)

-БезнеЈ мЩктЩпне тЩмамлаган 2 егет- ФЩнис Гыйлфанов белЩн Фаяз Латыйповлар да Шфган сугышында батырларча »Щлак булдылар.

      

 Укучылар ФЩнис Гыйлфанов белЩн Фаяз Латыйповлар турында сййлилЩр. 

 

0. 5.      ДЩрескЩ нЩти—Щ ясау.

         -  Сугыш дигЩн сЇзне ишеткЩч, кЇз алдына коточкыч кЇренешлЩр килЩ, дидек, нЩрсЩлЩр алар? 

- КЇз яше, кайгы, бЩхетсезлек, ...

-         Сугыш  сЇзенеЈ капма – каршы мЩгънЩдЩге сЇзе нинди сЇз булыр?

-  Тынычлык.

-                     Тынычлык сЇзен ничек аЈлатырсыз?

- ЯшЩЇ, ймет, шатлык, сЩламЩтлек...(слайдлар)

- ДимЩк, без нЩрсЩ яклы икЩн?

- Без бу дйньяга ярату, –ирне матурайту йчен килгЩн. Без тынычлык яклы. Без сЩламЩт яшЩЇ яклы.

 Укучылар, єЩйкЩллЩрдЩге, геройлар аллеясындагы чЩчЩклЩр хйрмЩт, ихтирам билгесе булып утыралар. ТеллЩре булса, алар »Щр ЇткЩн кешегЩ менЩ шулар турында сййлЩрлЩр иде.–ир ййзендЩ сугышлар кабатланмасын, яшь егетлЩрнеЈ гомерлЩре вакытсыз йзелмЩсен, Щти - ЩнилЩр кайгы яше тЇкмЩсен иде.

БезнеЈ дЩресебез “ЧЩчЩклЩр мЩЈге сййлЩр” дип исемлЩнгЩн иде. КемнЩр турында сййлЩделЩр чЩчЩклЩр? Укучылар, сез  чЩчЩклЩрнеЈ килЩчЩктЩ бары тик нЩрсЩ турында гына сййлЩвен телисез?

-         БЩхет, куанычлы хЩллЩр турында гына. Без аларны бЇлЩк итеп, якыннарыбызга, туганнарыбызга шатлык йлЩшик.

Слайд – ЧЩчЩклЩр бЩхет, шатлык, сЩламЩт яшЩЇ рЩвеше турында сййлЩсен!

0. ий эше.

1) Якташ геройлар турында материал туплауны дЩвам итЩргЩ.

2)“Геройлар ЇлмилЩр” дигЩн темага хикЩя язарга.

 

 

 

         КЇренекле педагог, галим, сугыш »Щм хезмЩт ветераны, РСФСР ныЈ мЩгариф  отличнигы, Татарстан РеспубликасыныЈ атказанган укытучысы ВЩли Ха—иЩхмЩт улы Ха—иевныЈ сугыштан соЈгы еллардан алып гомеренеЈ соЈгы елларына кадЩр булган тормыш юлы »Щм и—аты аеруча игътибарга лаек.

        Гуманитар фЩннЩрне »Щм татар мЩгърифЩтен ЇстерЇгЩ зур йлеш керткЩн мйхтЩрЩм  шЩхеслЩрнеЈ берсе булган ВЩли Ха—иев кЇпкырлы эшчЩнлек алып бара.

       БеренчедЩн, ул – кЇп санлы дЩреслеклЩр авторы. Татар мЩктЩплЩрендЩ белем алган кЇп буын укучылар татар ЩдЩбиятын , нигездЩ, В. Х. Ха—иев тйзегЩн уку          Щсбаплары буенча укыганнар. Ул дЩреслеклЩр 1937 – 1965 нче еллар аралыгында уннан артык тапкыр басылып чыккан.

      6 - 7 класслар йчен ЩдЩбият дЩреслеклЩре, хрестоматиялЩр, матур язу буенча стена таблицалары, методик аЈлатмалары, дЩфтЩрлЩре, кЇрсЩтмЩ материаллар, »ичшиксез, кЇп буын укучыларына телебезгЩ мЩхЩббЩт уятуга, матур »Щм грамоталы язуга ярдЩм иткЩндер.

     ИкенчедЩн, ул бик кЇп программалар авторы. 1935 нче елдан башлап 1957 нче елга кадЩр ул унлап программа язуда катнашкан. 1935, 1938, 1954, 1959 нчы елларда “Татар педагогия техникумнары йчен татар ЩдЩбияты программалары”,  1954, 1957 нче елларда “Педучилищеларда татар теле методикасы укыту программалары, 1957 нче елда “Башлангыч мЩктЩп программасы”  тйзи.

      КЇпкырлы эшчЩнлекнеЈ тагын бер юнЩлеше – тарихи »Щм кЇренекле шЩхеслЩргЩ багышланган мЩкалЩлЩр язу. ГалимнеЈ бу эшчЩнлеге аеруча 70 – 80 нче елларда колач ала. “Соц. Татарстан “,” Татарстан хЩбЩрлЩре”, “МЩдЩни —омга”, “Ватаным Татарстан”, “ШЩ»ри Казан”, “Сабан туй” газеталарында, “Казан утлары”, “МЩгариф”, “Мирас” журналларында аныЈ кЇренекле шЩхеслЩр турында кЇп кенЩ мЩкалЩлЩре чыгып килЩ.МЩсЩлЩн. 1981 нче елгы “Соц. Татарстан” газетасында “Казанда тарихи истЩлеклЩр, »ЩйкЩллЩр”, 1987 елгы газеталарныЈ 1 санында “МЩгариф музее тарихы турында”, “Татарстан хЩбЩрлЩре” газетасында”ШллЇки”неЈ язылу тарихы”, “Садри Максуди”, 1998 елда “Ватаным Татарстан” газетасында “ДЩрдемЩнд – мЩгърифЩтче шЩхес”, 1996 елда “МЩдЩни —омга” газетасында Казан дЩЇлЩт пед. Университеты тарихы турында мЩкалЩлЩре чыга.

     “МЩгариф” —урналыныЈ 1991 нче ел, 11 нче санында галим – укытучыныЈ педагог »Щм тарихчы єади Атласи турында, 6 нчы санында “Кадерле ядкарь” дип исемлЩнгЩн мЩкалЩсендЩ Касыйм Туйбактин турында язмалары бар. Кем соЈ ул Туйбактин? ИсегезгЩ тйшереп ЇтЩм :” МйхЩммЩдия” мЩдрЩсЩсе шЩкерте, мйгаллим, революционер, Астрахань Мйселман хЩрби комиссариаты  рЩисе. Г. Тукай 1911 елда Астраханьга андагы укытучылар, шул исЩптЩн Касыйм Туйбактин чакыруы буенча да бара.Шагыйрь килЇе уЈае белЩн, АстраханьдЩге драмтЇгЩрЩк кол-вы ЩдЩби кичЩ ЇткЩрЩ »Щм кичЩ тЩмамлангач, барысы бергЩ —ыелып фотога тйшЩлЩр. Бу фото Тукайга багышланган альбомда да бар. ВЩли абый Ха—иев фотодагы кешелЩрнеЈ татар культурасы, сЩнгате ЇсешенЩ мйнЩсЩбЩтлЩре булганмы, шул турыда кызыксына. Аерым алганда, аны Туйбактин язмышы борчый .Казанда, ДЩЇлЩт музее фондында сакланган фотода 17 кеше, Щ альбомда »Щм башка истЩлеклЩрдЩ 16 гына кешене кЇрЩбез. Мйселман хЩрби комиссариаты рЩисе булган »Щм халык бЩхете йчен шЩ»ит киткЩн К. ТуйбактинныЈ сурЩте ни йчен юкка чыгарылган? Бу эш аныЈ тарихта исеме, эзе калмасын йчен эшлЩнмЩдеме икЩн? дигЩн сораулар белЩн ВЩли Ха—иев бу мЩкалЩсендЩ тарихчыларга мйрЩ—Щгать итЩ.

       Татар теле »Щм ЩдЩбияты укытуны камиллЩштерЇ, телебезнеЈ килЩчЩге йчен борчылып яшЩгЩн йлкЩн укытучыныЈ педагогик – методик характердагы мЩкалЩлЩре дЩ шактый кЇп.”Совет мЩктЩбе” —урналыныЈ 1 санында “ Башлангыч кл –да каллиграфия йчен кйрЩш” дигЩн методик киЈЩшлЩре,  “Совет Татарстаны” журналында “МЩктЩплЩрнеЈ рус кл –да татар теле укытуныЈ кайбер йомгаклары” дигЩн мЩкалЩлЩре бар.

       Гомере буе укучыларныЈ матур язуларына аеруча игътибар биргЩн галимнеЈ “Совет мЩктЩбе” журналыныЈ 1961 елгы саннарында “Матур язу дЩреслЩрен якынча планлаштыру”, “Матур язуга игътибар кимемЩсен иде” дип исемлЩнгЩн язмаларын безгЩ, укытучыларга, бЇген дЩ кабат – кабат алып укырга , ййрЩнергЩ кирЩк Щле.

       ВЩли Ха—иев, —аны – тЩне белЩн мЩгариф эшенЩ бирелгЩн кеше буларак, бу эштЩге кимчелеклЩрне, —итешсезлеклЩрне тиз кЇреп ала, ЇзенеЈ мЩкалЩлЩрендЩ аларны тЩнкыйтли, эшне яхшырту юлларын кЇрсЩтЩ.Ул мЩкалЩлЩр кешелЩрне битараф калдырмый, ниндидер реаль эшлЩргЩ этЩрЩ, мЩгариф эшен югарырак баскычка кЇтЩрергЩ ярдЩм итЩ. АныЈ килЩчЩгебезне кайгыртып язган тЇбЩндЩге мЩкалЩлЩре бар:

-         МЩктЩплЩрдЩ ЩдЩбият укытуны тормыш белЩн бЩйлЩЇ.

-         Без мЩктЩплЩрдЩ туган телебезне »Щм милли ЩдЩбиятны нинди кЇлЩмдЩ ййрЩнЩбез?

-         Халык мЩгарифе тарихына бЩйле кайбер фикерлЩр.

-         Милли мЩктЩплЩрдЩ татар ЩдЩбиятын ййрЩнЇгЩ игътибар —итЩме?

-          Татар яшьлЩре мЩктЩплЩрдЩн ана теленнЩн тйпле, системалы белем алып чыкмыйлар. МоныЈ сЩбЩплЩре нЩрсЩдЩ? є.б.ш. кЇп кенЩ язмалары игътибарга лаек.

ВЩли Ха—иев эшлЩгЩн диафильмнар укытучылар йчен бЩя биргесез чыганаклар да , кЇргЩзмЩ Щсбаплар да. ЛЩкин аларныЈ барысы да, кызганычка каршы, тйрле сЩбЩплЩр аркасында укытучыларга барып —итЩ алмаган.

-         Татар халык шагыйре Г. ТукайныЈ биографиясе »Щм и—аты . (1965 )

-         Сов. Союзы Герое шагырь М. –ЩлилнеЈ биог. єЩм и—аты (1966 )

-         Бйек Ватан сугышында »Щлак булган татар язучылары.(1969 )

-         19 гасырда татар язучылары »Щм мЩгърифЩтчелЩре.(1969 )

-         Татар сов. шагыйре  є. Такташ. (1975 )

-         Классик язучы Ф. ШмирханныЈ тормыш юлы »Щм и—аты.

       Шулай ук Г. Ибра»имов, Ф. КЩримнЩрнеЈ биографиясен »Щм и—атын яктырткан плакатлар да эшли.

       КЇпкырлы эшчЩнлек дигЩндЩ, галим – укытучыныЈ Тел, ЩдЩбият »Щм сЩнгать институтында 1 нче гыйльми хезмЩткЩр буларак, китапханЩ оештырып ййрЇлЩре дЩ, 1940 нчы елларда фольклор бЇлеге мйдире ХЩмит Ярми белЩн Себер татарлары арасыннан халык авыз и—аты материаллары —ыеп, 46 авылда »Щм шЩ»ЩрдЩ булып, кЇп санда ЩкиятлЩр, бЩетлЩр, табышмаклар, мЩкаль - ЩйтемнЩр —ыеп кайтулары да билгеле.

       В. Х. Ха—иев язучыларныЈ, ЩдЩбият белгечлЩренеЈ язган ЩсЩрлЩрен, матур ЩдЩбиятта тйрле темаларга, бЇгенге кйн йчен аеруча Щ»Щмиятле дип табылган мЩсьЩлЩлЩргЩ багышлап язылган хезмЩтлЩрен, лекциялЩрен рецензияли, мйхЩррир булып бастырып та чыгара. МЩсЩлЩн, Ш. РахманкуловныЈ “ Татар совет

ЩдЩбиятында мЩхЩббЩт »Щм гаилЩ мЩсьЩлЩлЩре” дигЩн хезмЩте В. Ха—иев мйхЩррирлегендЩ бик уЈышлы китап булып басылып чыкты.

      ®з эшенеЈ чын остасы, кЇпкырлы талант иясе, укытучы, тЩрбияче, психолог, галим В.Ха—иевнеЈ и—атын Щле безгЩ ййрЩнЩсе дЩ ййрЩнЩсе. ЭшчЩнлеге белЩн генЩ тЇгел, тормыштагы башка гамЩллЩре белЩн дЩ, гадел, игелекле, ярдЩмчел, кайгыртучан, кйчле рухлы, кйр кЇЈелле, тормышны »Щм Їз эшен бар кЇЈеле белЩн яратып эшлЩгЩн чын кеше буларак та ЇрнЩк ул безгЩ.

 

 

 

Саф Щле кЇЈелеЈ синеЈ,»ичбер бозык уй кермЩгЩн,

Пакъ телеЈ дЩ »ич яраусыз сЇзлЩр Щйтеп кЇрмЩгЩн.

Пакъ —аныЈ »Щм пакъ тЩнеЈ – барлык вй—ЇдеЈ пакъ синеЈ:

Син фЩрештЩ валчыгысыЈ,ййзлЩреЈ ап – ак синеЈ!..

Г.Тукай.

 

   ШнЩ нинди саф ул сабый бала! Кеше булсын йчен, ата – анасына, миллЩтенЩ, иленЩ таяныч булып, сЩламЩт, игелекле, тЩрбияле булып Їссен йчен, дйньяга килЇе белЩн, аны тЩрбиялЩЇ ,акылын – фигылен, зи»енен ЇстерЇ башлана. Ничек итеп баланы кешелекле, Щхлаклы итеп тЩрбиялЩргЩ соЈ? Ата – аналарны, тЩрбияче »Щм укытучыларны борчый торган бик мй»им сорау бу.

   Билгеле булганча, кешенеЈ шЩхес булып формалашуында Щхлак тЩрбиясе тйп »Щм иЈ Щ»Щмиятле урын алып тора.ТЩрбия эшенеЈ барлык принциплары, Щхлак тЩрбиясенеЈ барлык юнЩлешлЩре гуманлылык тйшенчЩсе белЩн бЩйлЩнгЩн.Чйнки тЩрбиянеЈ соЈгы максаты – нЩкъ менЩ »Щрьяклап камил булган, гуманлы шЩхес тЩрбиялЩЇ.

   Гуманлылык – дйньяны, ЩйлЩнЩ - тирЩне танып белЇдЩ, кешелЩр белЩн мйнЩсЩбЩттЩ Їз янЩшЩЈдЩгелЩргЩ тигез хокуклы, якын, тугандаш шЩхес итеп карау, ярдЩмгЩ »Щрчак Щзер булу, кеше хЩленЩ керЩ белЇ дигЩн сЇз ул.

   Борынгы грек фЩлсЩфЩчесе Сенека: “ГыйлемлелектЩ алга китеп тЩ, Щхлаклылыкта артта калган кеше алга китЇдЩ иЈ артта калган кеше,”- дигЩн. Галим Р.ФЩхретдин сЇзлЩрен дЩ яшь буынга тЩрбия бирЇдЩ девиз итеп алырга мймкин: “Бала чакта алынмаган тЩрбияне соЈыннан бйтен дйнья халкы да биреп бетерЩ алмас”.

   Шйе, Щхлаксыз баланыЈ рухы да сЩламЩт булмый. КешенеЈ кЇЈел сафлыгы, гЇзЩл холкы барлык байлыктан да йстенрЩк, дибез.ШЩхеснеЈ тЩрбиялелеген аныЈ Їз – Їзен тотышына – тЩртибенЩ карап бЩялилЩр. КешенеЈ гомуми культурасында аерым бер урын алган тЩртип культурасы нЩкъ менЩ гуманлылык белЩн аеруча тыгыз бЩйлЩнгЩн. Чйнки кешенеЈ Їз – Їзен тотышы, тЩртибе иЈ беренче чиратта башка кешелЩр белЩн мйнЩсЩбЩт коруга, аларга ни дЩрЩ—ЩдЩ хйрмЩт, ихтирам, игътибар кЇрсЩтЇгЩ кайтып кала.

   Балаларда гуманлылык тЩрбиялЩЇ эшендЩ аеруча мй»им рольне укытучы Їзе башкара.Укучылар арасында дйрес, гадел мйнЩсЩбЩтлЩр булдыру да монда зур Щ»ЩмияткЩ ия. Шулай ук укытучы белЩн укучы арасындагы гуманлы мйнЩсЩбЩт тЩ бу эштЩ ЇрнЩк булып торачак.

   “Кеше – кеше йчен кыйммЩтле дару ул”, дигЩн борынгылар. Педагогларга карата кулланганда, бу гыйбарЩ аеруча мЩгънЩле яЈгырый. УкытучыныЈ шЩхси ЇрнЩге, сЇзе, киЈЩше – укучылар йчен алыштыргысыз дару.

    МЩктЩптЩ тйрле фЩннЩр – физика да, математика да, химия, биология »Щм башка фЩннЩр дЩ укытыла.Ш менЩ шЩфкатьлелек, киЈ кЇЈеллелек, башкаларга ихтирам кебек фЩннЩр дЩреслек программаларында да, кйндЩлеккЩ дЩ кертелмЩгЩн, язып куелмаган.ШнЩ шул язылмаган дЩреслЩрне нЩкъ менЩ без, ЩдЩбият укытучылары, кйндЩлек эшебез, укучылар белЩн аралашуыбыз аша алып барабыз, ЇзебезнеЈ »Щр хЩрЩкЩтебез, »Щр сЇзебез, »Щр гамЩлебез белЩн гуманлылык орлыкларын балалар кЇЈеленЩ салабыз.

   Укытучы Їз укучылары йчен идеаллаштырылган бер образ: ул барысын да белЩ, барысын да аЈлый, кирЩк икЩн – хЩленЩ керЩ, юата, киЈЩш бирЩ, авыр хЩллЩрдЩн йолып кала.Укытучы – иЈ тугрылыклы, иЈ ышанычлы кешелЩрнеЈ берсе.Яхшы укытучы Їз укучысыныЈ аз гына уЈышын да кЇреп ала белЩ, мактап куя, »Щрчак ярдЩм итЩ.єЩм киресенчЩ, ”мЩгънЩсез”,”тискЩре”,”йметсез” кебек сЇзлЩр кулланган, Їз укучыларын ЩнЩ шундый сЇзлЩр белЩн тиргЩгЩн укытучы балаларныЈ шЩхес буларак формалашуына бик начар йогынты ясый.

    МЩктЩптЩ гуманлылык принципларын урнаштыруныЈ тйп алымнарыннан берсе – тЩрбия эшендЩге уЈай гадЩтлЩргЩ, традициялЩргЩ, тЩ—рибЩгЩ таяну.Чйнки нЩкъ менЩ еллар дЩвамында сыналган, халыкныЈ Їзе тарафыннан яклау тапкан гадЩтлЩр »Щм кануннар чын мЩгънЩсендЩ гуманлы булалар »Щм гореф – гадЩткЩ ЩверелЩлЩр.

    КЇренекле галим, тЩрбияче Р.ФЩхретдин:”Шхлак берлЩ ЩдЩбият бергЩ булыр. ШдЩбияты нинди рЩвештЩ булса, Щхлагы да шул рЩвештЩ булыр,” – дип яза. ”Алтыннан да кыйммЩтле, о—мах нигъмЩтлЩреннЩн дЩ кадерле булган нЩрсЩ - тЩрбияле баладыр.Ата »Щм ана йчен тЩрбияле бала кебек олы байлык »ич булмас. ТЩрбияле бала дйньяда —анга шатлык »Щм ахирЩттЩ ййзгЩ аклык китерер”.

    ШдЩбият укытучысы, класс —итЩкчесе буларак, дЩреслЩр, класс сЩгатьлЩре, ата – аналар —ыелышларында аныЈ “ТЩрбияле бала”, “ТЩрбияле ана”, ”ШЩкертлек ЩдЩбе”, ”ГаилЩ”, ”НЩсихЩт”».б.ш. кЇп кенЩ хезмЩтлЩреннЩн файдаланып эшлим. ТЇбЩндЩ олуг шЩхеснеЈ тЩрбия сЩгатьлЩренЩ »Щм Щти - ЩнилЩр йчен кагыйдЩ булырдай фикерлЩрен мисалга китереп ЇтЩм.

                   -Игелек орлыклары чЩчегез,

                     БЩхет игеннЩре игЩрсез.

                    -ГЇзЩл холык белЩн аз гыйлем дЩ кЇп,

                     Кыска гомер дЩ - озын булыр.

                    -КешелЩр арасырда бйек мЩктЩплЩрдЩ вЩ бйек фикерле адЩмнЩр янында гыйлем ййрЩнгЩннЩре дЩ булыр, лЩкин алар да аналарыннан алган тЩрбия белЩн яшЩрлЩр вЩ бу тЩрбияне соЈгы кйннЩренЩ кадЩр сакларлар.

    ШйткЩнемчЩ, укучыларда Щхлаклылык, гуманлылык сыйфатлары тЩрбиялЩЇдЩ ЩдЩбият укытучысыныЈ мймкинлеклЩре кЇбрЩк.Нинди генЩ ЩдЩби ЩсЩр йстендЩ эшлЩсЩк тЩ, халык авыз и—атымы ул, шигырь яки проза ЩсЩреме, укучыларны яхшыны яманнан аерырга, кешелеклелек сыйфатларын табып, аларны ЇзеЈдЩ булдыру йстендЩ эшлЩргЩ ййрЩтЩ белергЩ кирЩк. МЩсЩлЩн, 6 нчы класс дЩреслеген генЩ алыйк. ДЩреслек халкыбызныЈ Щхлакый идеалларын ЇзенЩ туплаган халык авыз и—атыннан башланып китЩ. Халык —ырлары, бишек —ырларын ййрЩткЩндЩ Їк без балаларны олы тормыш юлына Щзерлибез, игътибарлылык, кайгыртучанлык, ярата белЇ хисе тЩрбиялибез. А.ШхмЩтнеЈ”®ги кыз “ЩсЩре Їзе Їк тЩрбия чыганагы. Шушы бер ЩсЩр белЩн генЩ дЩ укучы кЇЈелендЩ никадЩр хис уятырга була:   гаделлек , кешелеклелек, мЩрхЩмЩт »Щм шЩфкатьлелек ».б.ш. ШсЩр эчендЩ халкыбызныЈ кЇпме акыллы фикерлЩре, ЩйтемнЩре? М.–ЩлилнеЈ”Кызыл ромашка”шигырендЩ кызгану, кеше хЩленЩ керЩ белЇ кебек хислЩр. А.АлишныЈ ”Ялкаулык – хурлык, тырышлык – зурлык” Щкияте балаларда хезмЩт сйючЩнлек, игелеклелек сыйфатлары тЩрбияли.

    є.ТакташныЈ”ИптЩшлЩр” шигырен ЇткЩндЩ дуслык тйшенчЩсенЩ игътибар итЩбез. Дуслык тйрле була. Кызлар, малайлар арасындагы дуслык, кызлар белЩн кызлар, малайлар белЩн малайлар, иллЩр белЩн иллЩр, миллЩтлЩр арасындагы дуслык... Н.ШхмЩдиевнеЈ ”Минем туган кйнем” хикЩясендЩ кешене хйрмЩтлЩЇ юллары, якын кешелЩреЈЩ игътибарлылык, гаилЩ традициялЩре, милли ризыклар, кунакка чакыру, Їз – ЇзеЈне тота белЇ, тыйнаклык, канЩгать була белЇ кебек тйшенчЩлЩргЩ игътибар ителЩ.

    ГомумилЩштереп ЩйткЩндЩ, нинди генЩ ЩсЩрне анализласак та, без балаларныЈ логик фикерлЩвен, хЩтерен, дйрес нЩти—ЩлЩр ясый белЇ сЩлЩтен ЇстерергЩ, Їз – ЇзлЩренЩ бЩя бирергЩ ййрЩтергЩ тиеш.

    Татар кешесенеЈ Щхлакый биш сыйфатын ЇзендЩ чагылдырган “СинеЈ биш асылыЈ” дигЩн мйнЩ—Щт »Щр кешенеЈ тормыш девизы булсын иде.

               Кеше йчен иЈ ЩЇвЩле – намус дигЩн,

               НамусыЈны сатып, итмЩ табыш дигЩн

               Байлык йчен илен – кйнен саткан кеше

               Ике дйнья йчен дЩ ул явыз дигЩн.

                            Икенче иЈ кыйммЩтлесе – гакыл дигЩн,

                            Гакылсызда тЩЇфыйк ягы такыр дигЩн.

                            Гакылсызда намус та юк, иман да юк,

                            Ялганга ант итеп, барын сатыр дигЩн.

               иченче иЈ кыйммЩтлесе - ЩдЩп дигЩн,

               ШдЩп – кйчле мЩхЩббЩткЩ сЩбЩп дигЩн.

               ШдЩпсездЩ бЩхет тЩ юк,

               Кеше исемен кЇтЩрЇе га—Щп дигЩн.

                             ДЇртенче иЈ кыйммЩтлесе – кЇЈел дигЩн,

                             КЇЈеле бозык кеше – кеше тЇгел дигЩн,

                             Бозыкларга —ир йстеннЩн асты яхшы,

                             ЯшЩмЩ дЩ, Їлеп —иргЩ кЇмел дигЩн.

               Бишенче иЈ кыйммЩтлесе – сабыр дигЩн,

               Сабыр кеше зур бЩхетлЩр табыр дигЩн.

               Бер дЩ юкка ачуланып, дйнья бозу

               Бер кайгыдан икенчегЩ салу дигЩн.

 

                  Кулланылган ЩдЩбият:

         1.Татар милли педагогикасы.Казан.2000ел

         2.Ш.Н.Ху—иЩхмЩтов.ТЩрбия – мЩЈгелек фЩлсЩфЩ.Казан.”МЩгариф”нЩшрияты.2001 ел

         3.Ш.Ш.–ЩлЩлиев.Милли тЩрбия нигезлЩре.Казан.”МЩгариф”нЩшрияты.2003 ел

         4.Р.ФЩхретдин хезмЩтлЩре.

       Туфан МиЈнулинныЈ публицистика йлкЩсендЩге эшчЩнлеге уйланулар, кйндЩлеклЩр, фикерлЩЇлЩрдЩн гыйбарЩт.Тормыштагы теге яки бу вакыйгаларга булган мйнЩсЩбЩтлЩрен, кйтелмЩгЩн очрашулардан туган тЩэсирле хатирЩлЩрен теркЩп барып, язучы , тормышны, аныЈ ЇзгЩрЇле агышын нечкЩ сизелми, анда ЩледЩн -Щле туып торган Щхлакый »Щм мй»им социаль мЩсьЩлЩлЩрне оста тотып алып, аларны табигый  »Щм тормышчан итеп укучыга —иткерЩ белЩ. Башкалар йчен гадЩти булып кЇренгЩн кЇренешлЩргЩ язучы кЇзе белЩн карау, гадЩти хЩллЩрне тирЩн эчтЩлекле фЩлсЩфи вакыйгага ЩйлЩндерЇ осталыгы хас аЈа. “Татарстан яшьлЩре”, “Ватаным Татарстан”, “МЩдЩни —омга”, “имет”газеталарында, “СйембикЩ”, “Мирас”, “Казан утлары”журналларында чыккан язмалары аша ул кешенеЈ  дйньяда яшЩЇ мЩгънЩсе, аныЈ —Щмгыять »Щм Їз алдында —аваплылыгы, Щхлакый сафлыгы, намуслылыгы, Їз халкыныЈ ЇткЩне »Щм хЩзергесенЩ ихтирамы »Щм килЩчЩккЩ  ышанычы турында тирЩн фикерлЩр ЩйтЩ.МиллЩт язмышы, телебезне саклау, миллЩтара дуслык, ху—асыз авыллар, укучысыз калган мЩктЩплЩр, ватаныннан читтЩ яшЩргЩ мЩ—бЇр булган миллЩттЩшлЩр, гаилЩ, яшьлЩр »Щм башка бик кЇп проблемаларны “утырып уйлар уйлаган” атлы булып, яисЩ “кызыл дЩфтЩр”енеЈ бер кисемтЩсе итеп, укучыга —иткерЩ белЩ.

Уйланулар дип гади генЩ атаса да, Їткен телле, ихлас —анлы публицист, язмаларында Їзе генЩ уйланып калмый, укучыныЈ ЇзенЩ фикер ййртергЩ, уйланырга мймкинлек калдыра. Шле генЩ авыл абзые белЩн тормыш хЩллЩре турында сййлЩшЩ, Щле 18 яшьлек кыз образына кереп, яшьлЩр тормышында кайный, укытучылар белЩн бЩхЩслЩшЇлЩр, —итЩкчелЩр белЩн даулашулар, хЩтта оныгы белЩн чЇп утаганда да ул нЩкъ Їзе – туры сЇзле, гадел, чын миллЩт улы булып кала белЩ.

“МиллЩт язмышы­- язучы язмышы, - ди Туфан абый. ШгЩр без янмасак , яндырырга телЩЇчелЩр шактый булса да , ЇзлЩре янарга телЩЇчелЩр кЇп кЇренми.МиллЩткЩ аныЈ проблемаларын аЈлатырга тырышу , шул проблемаларны —анына , вй—данына сЇз аркылы уздыру ­– ул да кйрЩш юлы. МиллЩт бЩхетле булмаганда , язучы да Їзен бЩхетле саный алмый”.

Кем ул татар? дигЩн соравына Їзе Їк:”  ®з —ирендЩ яшЩп тЩ , Їз илен сагынып, Їзен-Їзе эзлЩп ййрЇче халык”,- дип —авап бирЩ. КЇренекле —ЩмЩгать эшлеклесе буларак , Щдип дЩЇлЩт кЇлЩмендЩге сЩяси проблемаларга битараф тЇгел.ЙйрЩген ЩрнеткЩн вакыйгаларга мйнЩсЩбЩтен курыкмыйча ЩйтЩ, —итешсезлеклЩрнеЈ бетерелЇен талЩп итЩ.”ТатарныЈ Щхлакый кодекс”ында: “®зебез Їз телебезне тЇбЩнсеткЩнгЩ безне зур миллЩткЩ санамыйлар да. ШгЩр дЩ син ЇзеЈне бЩлЩкЩй дип саныйсыЈ икЩн, ЩлбЩттЩ инде, бЇтЩннЩр сине тагын да кечерЩйтЩлЩр,”- ди.

      Авыл язмышын миллЩт язмышы белЩн бЩйлЩп язган хезмЩтлЩре дЩ бЇгенге кйн йчен бик актуаль.”АвылныЈ бетЇе татар йчен зур фа—ига, чйнки анда безнеЈ телебез, милли ййзебез саклана”,- ди автор.”КЇЈелдЩге эзлЩр” дигЩн язмасыннан бер йзек китереп ЇтЩм.

“ХЩзерге кйндЩ, кызганычка каршы, авыл ЇзенеЈ ййзен югалта, “дЩЇлЩт “ буларак бетЩ бара.Авыл кешесендЩ “минем дЩЇлЩтем” дигЩн хис кимегЩннЩн-кими . БезнеЈ авыл егетлЩре, дип горурланучылар сирЩгЩя. Безнеке, дип Щйтми башлагач, —ирнеЈ ху—асы да югалып бара бугай инде.ХЩзер —ир синеке дЩ тЇгел, минеке дЩ, нЩти—ЩдЩ, безнеке дЩ тЇгел сыман. Авыллардан —ирсез, тйссез, миллЩтсез, авылсыз, шЩ»Щрсез адЩмнЩр чыкмасмы7”- дип борчыла автор.

      МиллЩт язмышын авыл язмышы белЩн бЩйлЩсЩ, авыл язмышын мЩктЩплЩрнеЈ килЩчЩге белЩн бЩйли язучы.Россия Федерациясе хйкЇмЩтенеЈ карары буенча авыл —ирендЩге мЩктЩплЩрне ябуны да Щдип миллЩтебез йчен зур фа—ига итеп кабул итЩ. МЩктЩпсез калган авыллардан яшьлЩр качып бетЩчЩк »Щм авыл, шул исЩптЩн миллЩт язмышына зур афЩт яный, дип чаЈ суга ул.

      Публицист-язучы ЇзенеЈ хезмЩтлЩрендЩ гаилЩ, ир-ат, хатын-кыз, балалар язмышы темаларына аеруча яратып яза.Хатын-кызларныЈ —ЩмгыятьтЩге роле, гаилЩне —ылытучы, саклаучы икЩнлегенЩ, гаилЩдЩ ир кеше ир булып, хатын-кыз Їз урынында булса гына тйзек гаилЩ тйзелЇенЩ ишарЩ ясый. АныЈ Щхлак темасын яктырткан “Ялгышлар »Щм язмышлар”, “ИрлЩр кирЩк, ЩтилЩр кирЩк”, “Их дйньясы, дйньясы” »Щм башка кЇп кенЩ язмалары тормышта тйрле хЩллЩр алдында калган кешелЩр язмышын ача.Шушы язмалары аша  ул бер-береЈЩ мЩрхЩмЩтле, игътибарлы булырга, акны карадан аера белергЩ ййрЩтЩ, рЩхимсезлек »Щм битарафлыкка борчыла. “Ни йчен кеше туа, яши ? ТЩмле ашап, матур киенеп бер максатсыз яшЩЇ йчен генЩ нигЩ туып торырга? Шти-Щни, Щби -бабай, нЩсел-нЩсЩп, балалар, оныклар, туган-тумача – болар барысы да безнеЈ асылыбыз.Шуларны онытмыйк! – ди Туфан агабыз.

МЩктЩп программасында язучыныЈ драма ЩсЩрлЩре генЩ бирелсЩ дЩ, без, татар теле »Щм ЩдЩбияты укытучылары, яшь буынны милли рухта тЩрбиялЩЇдЩ аныЈ тйрле йлкЩдЩге хезмЩтлЩреннЩн »Щрдаим файдаланабыз.ХодайныЈ аЈа оригиналь фикерлЩЇ сЩлЩте,тормышны ййрЩнЩ белЇ тырышлыгы, аны чагылдыру осталыгын кызганмый бирЇенЩ сокланабыз.

Язмамны язучы, драматург, —ЩмЩгать эшлеклесе, публицист Туфан ага МиЈнуллинныЈ Їз сЇзлЩре белЩн тЩмамлыйсым килЩ.

“СезнеЈ йчен бу тормышта

-         иЈ кадерлесе,

-         иЈ газизе,

-         иЈ матуры,

-         иЈ га—Щбе нЩрсЩ?

-ЭшлЩнгЩн хЩерле эш “,-дип —авап бирЩ ул. Без дЩ аныЈ  эшлЩгЩн эшлЩренеЈ, кылган гамЩллЩренеЈ, алдагы гомеренеЈ хЩерле булуын телибез.

Если вы читаете это сообщение, значит регистрация прошла успешно и вы можете начать вести свой сайт